Rối loạn tăng động giảm chú ý ở trẻ em (ADHD)

Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) là một tình trạng mãn tính ảnh hưởng đến hàng triệu trẻ em và thường tiếp tục kéo dài đến tuổi trưởng thành. ADHD thường bao gồm sự kết hợp của các vấn đề dai dẳng như khó duy trì sự chú ý, hiếu động thái quá, kèm theo các hành vi bốc đồng.

Rối loạn tăng động giảm chú ý ở trẻ thường ảnh hưởng tới lòng tự trọng của bé, các mối quan hệ rắc rối và thành tích học tập kém. Các triệu chứng đôi khi giảm dần theo tuổi tác nhưng một số người không bao giờ hết hoàn toàn các triệu chứng ADHD. Nhưng họ có thể học thực hiện các phác đồ điều trị để cải thiện tình trạng.

Mặc dù việc điều trị sẽ không chữa khỏi ADHD nhưng nó có thể giúp ích rất nhiều trong việc cải thiện các triệu chứng. Điều trị thường bao gồm dùng thuốc và can thiệp hành vi. Chẩn đoán và điều trị sớm ADHD có thể tạo ra sự khác biệt lớn về kết quả.

Các đặc điểm chính của ADHD bao gồm thiếu chú ý và hành vi hiếu động bốc đồng. Các triệu chứng ADHD bắt đầu trước 12 tuổi và ở một số trẻ, chúng biểu hiện rõ ràng ngay từ khi 3 tuổi. Các triệu chứng ADHD có thể nhẹ, trung bình hoặc nặng và có thể tiếp tục ở tuổi trưởng thành.

ADHD xảy ra thường xuyên hơn ở nam, ít hơn ở nữ và hành vi có thể khác nhau ở bé trai và bé gái. Ví dụ, con trai có thể hiếu động hơn và con gái có thể có xu hướng im lặng thiếu chú ý.

Có ba loại ADHD:

• Không chú ý: Phần lớn các triệu chứng rơi vào tình trạng thiếu chú ý.
• Chủ yếu là hiếu động/bốc đồng: Các triệu chứng phổ biến là hiếu động, bốc đồng.
• Kết hợp: Đây là sự kết hợp của các triệu chứng thiếu chú ý và các triệu chứng hiếu động/bốc đồng.

Thiếu chú ý

Một đứa trẻ có biểu hiện rối loạn tăng động giảm chú ý thường có thể:

• Trẻ không chú ý đến chi tiết hoặc mắc lỗi một cách bất cẩn khi làm bài tập ở trường.
• Gặp khó khăn trong việc tập trung vào nhiệm vụ hoặc vui chơi.
• Có vẻ như không lắng nghe, ngay cả khi được nói chuyện trực tiếp.
• Gặp khó khăn khi làm theo hướng dẫn và không hoàn thành bài tập ở trường hoặc công việc nhà.
• Các con gặp khó khăn trong việc tổ chức các nhiệm vụ và hoạt động.
• Trẻ thường tránh hoặc không thích những công việc đòi hỏi nỗ lực tập trung tinh thần, chẳng hạn như bài tập về nhà.
• Mất những vật dụng cần thiết cho công việc hoặc hoạt động, ví dụ như đồ chơi, bài tập ở trường, bút chì.
• Dễ bị phân tâm.
• Quên thực hiện một số hoạt động hàng ngày, chẳng hạn như quên làm việc nhà.

Tăng động và bốc đồng

Một đứa trẻ có biểu hiện các triệu chứng hiếu động thái quá và bốc đồng thường có thể:

• Bồn chồn hoặc gõ gõ tay hoặc chân hoặc vặn vẹo trên ghế.
• Gặp khó khăn khi ngồi trong lớp học hoặc trong một số tình huống khác.
• Di chuyển, chuyển động liên tục.
• Chạy xung quanh, leo trèo trong những tình huống không phù hợp.
• Gặp khó khăn khi chơi hoặc thực hiện một hoạt động nào đó một cách lặng lẽ.
• Nói quá nhiều.
• Trả lời cộc lốc, ngắt lời người hỏi.
• Các bé gặp khó khăn khi chờ đến lượt mình.
• Làm gián đoạn hoặc xen vào cuộc trò chuyện, trò chơi hoặc hoạt động của người khác.

Hành vi phát triển điển hình so với ADHD

Hầu hết trẻ em khỏe mạnh đều thiếu chú ý, hiếu động hoặc bốc đồng lúc này hay lúc khác. Trẻ mẫu giáo thường có khả năng tập trung ngắn và không thể gắn bó lâu dài với một hoạt động. Ngay cả ở trẻ lớn hơn hoặc thanh thiếu niên, khoảng chú ý thường phụ thuộc vào mức độ quan tâm của chúng.

Điều tương tự cũng đúng với sự hiếu động thái quá. Trẻ nhỏ vốn tràn đầy năng lượng một cách tự nhiên và thường có nhiều năng lượng hơn cha mẹ - người lớn. Ngoài ra, không ít trẻ tự nhiên có mức độ hoạt động cao hơn những trẻ khác. Trẻ em không nên bị coi là mắc chứng ADHD chỉ vì chúng khác với bạn bè hoặc anh chị em của chúng.

Những đứa trẻ gặp vấn đề ở trường nhưng hòa thuận ở nhà hoặc với bạn bè có thể đang phải vật lộn với một vấn đề khác ngoài ADHD. Điều tương tự cũng đúng với những đứa trẻ hiếu động hoặc kém chú ý ở nhà nhưng việc học ở trường và tình bạn của chúng không bị ảnh hưởng.

Mặc dù nguyên nhân chính xác của ADHD vẫn chưa rõ ràng nhưng các nỗ lực nghiên cứu vẫn tiếp tục. Những yếu tố có thể liên quan đến sự phát triển của ADHD bao gồm di truyền, môi trường hoặc các vấn đề với hệ thần kinh trung ương ở những thời điểm quan trọng trong quá trình phát triển.

Nói chung, trẻ không nên được chẩn đoán mắc chứng rối loạn tăng động giảm chú ý trừ khi các triệu chứng cốt lõi của ADHD bắt đầu sớm trong đời (trước 12 tuổi) và liên tục gây ra những vấn đề nghiêm trọng ở nhà và ở trường.

Không có xét nghiệm cụ thể nào cho ADHD nhưng việc chẩn đoán có thể sẽ bao gồm:

• Kiểm tra y tế để giúp loại trừ các nguyên nhân có thể gây ra các triệu chứng khác.
• Thu thập thông tin, chẳng hạn như mọi vấn đề y tế hiện tại, lịch sử y tế cá nhân và gia đình cũng như hồ sơ trường học.
• Các cuộc phỏng vấn hoặc bảng câu hỏi dành cho các thành viên trong gia đình, giáo viên hoặc những người khác biết rõ về con bạn.
• Chẳng hạn như người chăm sóc, người giữ trẻ hay huấn luyện viên.
• Tiêu chí ADHD từ Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần DSM-5 , do Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ xuất bản.
• Thang đánh giá ADHD giúp thu thập và đánh giá thông tin về con bạn.

Chẩn đoán ADHD ở trẻ nhỏ

Các dấu hiệu của ADHD mặc dù đôi khi có thể xuất hiện ở trẻ mẫu giáo hoặc thậm chí ở trẻ nhỏ nhưng việc chẩn đoán chứng rối loạn này ở trẻ nhỏ rất khó khăn. Đó là vì các vấn đề về phát triển như chậm phát triển ngôn ngữ có thể bị nhầm lẫn với ADHD.

Do đó, trẻ em ở độ tuổi mẫu giáo hoặc nhỏ hơn bị nghi ngờ mắc ADHD có nhiều khả năng cần được đánh giá bởi bác sĩ chuyên khoa, chẳng hạn như nhà tâm lý học hoặc bác sĩ tâm thần, nhà nghiên cứu bệnh học về ngôn ngữ hoặc bác sĩ nhi khoa về phát triển.

Các tình trạng khác giống với ADHD

Một số tình trạng bệnh lý hoặc phương pháp điều trị có thể gây ra các dấu hiệu và triệu chứng tương tự như bệnh ADHD. Những ví dụ bao gồm:

• Gặp khó khăn trong vấn đề về học tập hoặc ngôn ngữ.
• Rối loạn tâm trạng do trầm cảm, lo âu.
• Rối loạn co giật.
• Có vấn đề về thị giác, thính giác.
• Hội chứng tự kỷ.
• Các vấn đề y tế, thuốc ảnh hưởng đến suy nghĩ hoặc hành vi.
• Rối loạn giấc ngủ.
• Chấn thương sọ não.

Các phương pháp điều trị tiêu chuẩn cho ADHD ở trẻ em bao gồm dùng thuốc, trị liệu hành vi, dịch vụ tư vấn và giáo dục. Những phương pháp điều trị nếu trên có thể làm giảm nhiều triệu chứng của ADHD nhưng không có khả năng chữa khỏi bệnh. Có thể mất một thời gian để xác định điều gì phù hợp nhất với con bạn.

Thuốc kích thích

Hiện nay, thuốc kích thích (thuốc kích thích tâm thần) là loại thuốc được kê toa phổ biến nhất cho bệnh nhân bị ADHD. Chất kích thích dường như giúp tăng cường và cân bằng mức độ của các chất hóa học trong não gọi là chất dẫn truyền thần kinh. Những loại thuốc này giúp cải thiện các dấu hiệu và triệu chứng của tình trạng mất tập trung và hiếu động thái quá - đôi khi có hiệu quả trong một khoảng thời gian ngắn.

Những ví dụ bao gồm:

• Amphetamine: Bao gồm dextroamphetamine (Dexedrine), dextroamphetamine-amphetamine (Adderall XR, Mydayis) hoặc lisdexamfetamine (Vyvanse).
• Methylphenidat: Chúng bao gồm methylphenidate (Concerta, Ritalin, những loại khác) và dexmethylphenidate (Focalin).

Thuốc kích thích có sẵn ở dạng tác dụng ngắn và tác dụng kéo dài. Hiện có sẵn một miếng dán methylphenidate (Daytrana) có tác dụng kéo dài và có thể đeo ở hông.

Liều lượng phù hợp thay đổi tùy theo từng trẻ, vì vậy có thể mất một thời gian để tìm ra liều lượng chính xác. Đồng thời có thể cần phải điều chỉnh liều nếu xảy ra tác dụng phụ đáng kể hoặc khi con bạn trưởng thành. Đừng quên hỏi bác sĩ về tác dụng phụ có thể xảy ra của chất kích thích khi dùng cho con nhỏ.

Thuốc kích thích và một số nguy cơ sức khỏe

Một số nghiên cứu chỉ ra rằng việc sử dụng thuốc kích thích ADHD với một số vấn đề về tim có thể là mối lo ngại và nguy cơ mắc một số triệu chứng tâm thần có thể tăng lên khi sử dụng thuốc kích thích.

• Vấn đề tim mạch: Thuốc kích thích có thể làm tăng huyết áp hoặc nhịp tim, nhưng nguy cơ gia tăng các tác dụng phụ nghiêm trọng hoặc đột tử vẫn chưa được chứng minh. Bên cạnh đó, bác sĩ nên đánh giá con bạn về bất kỳ bệnh tim nào hoặc tiền sử gia đình mắc bệnh tim trước khi kê đơn thuốc kích thích và theo dõi con bạn trong quá trình sử dụng chất kích thích.
• Vấn đề tâm thần: Thuốc kích thích hiếm khi làm tăng nguy cơ kích động hoặc các triệu chứng loạn thần hoặc hưng cảm khi sử dụng thuốc kích thích. Hãy liên hệ với bác sĩ ngay nếu con bạn đột ngột có những hành vi mới hoặc xấu đi, nhìn thấy - nghe thấy những điều không có thật trong khi dùng thuốc kích thích.

Các loại thuốc khác

Các loại thuốc khác có thể có hiệu quả trong điều trị ADHD bao gồm:

• Atomoxetine (Strattera).
• Thuốc chống trầm cảm như bupropion (Wellbutrin SR, Wellbutrin XL, các loại khác).
• Guanfacine (Intuniv).
• Clonidine (Catapres, Kapvay).

Atomoxetine và thuốc chống trầm cảm hoạt động chậm hơn so với thuốc kích thích và có thể mất vài tuần trước khi chúng phát huy hết tác dụng. Đây sẽ là những lựa chọn tốt nếu con bạn không thể dùng thuốc kích thích vì vấn đề sức khỏe hoặc nếu thuốc kích thích gây ra tác dụng phụ nghiêm trọng.

Nguy cơ tự tử

Mặc dù vẫn chưa được chứng minh, nhưng người ta đã lo ngại rằng có thể có nguy cơ tăng nhẹ ý nghĩ tự tử ở trẻ em và thanh thiếu niên dùng thuốc ADHD không kích thích hoặc thuốc chống trầm cảm. Vì thế hãy duy trì cách thức liên hệ với bác sĩ của con nếu bạn nhận thấy bất kỳ dấu hiệu nào của ý nghĩ tự tử hoặc các dấu hiệu trầm cảm khác.

Cho thuốc an toàn

Điều rất quan trọng là đảm bảo con bạn dùng đúng lượng thuốc được kê đơn. Cha mẹ có thể lo ngại về chất kích thích cũng như nguy cơ lạm dụng và nghiện ngập. Thuốc kích thích được coi là an toàn khi con bạn dùng thuốc theo chỉ định của bác sĩ. Con bạn nên gặp bác sĩ thường xuyên để xác định xem có cần điều chỉnh thuốc hay không.

Mặt khác, có lo ngại rằng người khác có thể sử dụng sai hoặc lạm dụng thuốc kích thích được kê đơn cho trẻ em và thanh thiếu niên mắc chứng ADHD. Để giữ an toàn cho thuốc của con bạn và đảm bảo con bạn dùng đúng liều lượng vào đúng thời điểm:

• Cho thuốc cẩn thận: Trẻ em và thanh thiếu niên không nên tự mình sử dụng thuốc điều trị ADHD nếu không có sự giám sát thích hợp từ bác sĩ, chuyên gia.
• Ở nhà, hãy bỏ thuốc trong hộp đựng an toàn, bảo quản thuốc xa tầm tay trẻ em. Bởi việc sử dụng quá liều thuốc kích thích sẽ gây ra các vấn đề nghiêm trọng và có thể dẫn đến tử vong.
• Đừng bỏ thuốc vào balo cho con mà hãy tự mình giao thuốc cho y tá của trường hoặc văn phòng y tế.

Liệu pháp hành vi ADHD

Trẻ bị ADHD thường được hưởng lợi từ liệu pháp hành vi, đào tạo kỹ năng xã hội, đào tạo và tư vấn kỹ năng dành cho cha mẹ, có thể được cung cấp bởi bác sĩ tâm thần, nhà tâm lý học, nhân viên xã hội hoặc chuyên gia sức khỏe tâm thần khác. Một số trẻ bị ADHD cũng có thể mắc các bệnh khác như rối loạn lo âu hoặc trầm cảm. Trong những trường hợp này, việc tư vấn có thể giúp ích cho cả ADHD và vấn đề cùng tồn tại.

Ví dụ về trị liệu bao gồm:

• Trị liệu hành vi: Giáo viên và phụ huynh có thể học các chiến lược thay đổi hành vi, chẳng hạn như hệ thống khen thưởng bằng mã thông báo và thời gian chờ, để xử lý các tình huống khó khăn.
• Đào tạo kỹ năng xã hội: Điều này có thể giúp trẻ học các hành vi xã hội phù hợp.
• Đào tạo kỹ năng làm cha mẹ: Giúp cha mẹ phát triển các cách hiểu và hướng dẫn hành vi của con mình.
• Tâm lý trị liệu: Cho phép trẻ lớn hơn bị ADHD nói về các vấn đề khiến chúng bận tâm, khám phá các kiểu hành vi tiêu cực và học cách đối phó với các triệu chứng của chúng.
• Liệu pháp gia đình: Trị liệu gia đình có thể giúp cha mẹ và anh chị em giải quyết căng thẳng khi sống chung với người mắc chứng ADHD.

Kết quả tốt nhất sẽ đạt được khi sử dụng phương pháp tiếp cận nhóm, trong đó giáo viên, phụ huynh, nhà trị liệu và bác sĩ làm việc cùng nhau. Tự giáo dục bản thân về ADHD và các dịch vụ hiện có. Bên cạnh đó, cha mẹ nên trao đổi với giáo viên của con bạn và giới thiệu họ đến những nguồn thông tin đáng tin cậy để hỗ trợ giúp con bạn khi đi học.

Thiết bị y tế mới

Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ đã phê duyệt một thiết bị y tế mới để điều trị cho trẻ em mắc chứng ADHD từ 7 đến 12 tuổi và không dùng thuốc kê đơn ADHD. Chỉ có sẵn theo toa, nó được gọi là Hệ thống Kích thích dây thần kinh sinh ba bên ngoài Monarch (eTNS).

Với kích thước bằng một chiếc điện thoại di động, thiết bị eTNS có thể được sử dụng ở nhà dưới sự giám sát của cha mẹ khi trẻ đang ngủ. Thiết bị này tạo ra sự kích thích điện ở mức độ thấp, di chuyển qua một sợi dây đến một miếng dán nhỏ đặt trên trán của trẻ, gửi tín hiệu đến các vùng não liên quan đến sự chú ý, cảm xúc và hành vi.

Nếu eTNS đang được xem xét, điều quan trọng là phải thảo luận về các biện pháp phòng ngừa, kỳ vọng và các tác dụng phụ có thể xảy ra. Nhận thông tin đầy đủ và hướng dẫn từ chuyên gia chăm sóc sức khỏe của bạn.

Điều trị liên tục

Nếu con bạn đang được điều trị ADHD, trẻ nên đi khám bác sĩ thường xuyên cho đến khi các triệu chứng được cải thiện phần lớn và sau đó thường là 3 - 6 tháng một lần nếu các triệu chứng ổn định.

Hãy gọi cho bác sĩ nếu con bạn gặp bất kỳ tác dụng phụ nào của thuốc, chẳng hạn như chán ăn, khó ngủ hoặc tăng khó chịu hoặc nếu các triệu chứng ADHD của con bạn không cải thiện nhiều khi điều trị ban đầu.